Sprawa kształcenia prawidłowej wymowy dzieci, a więc strony dźwiękowej języka, ma pierwszorzędne znaczenie w rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym. Wiek ten cechuje z jednej strony – naturalna wadliwość, wypływająca z nieukończonego rozwoju kory mózgowej oraz z niedostatecznego jeszcze wyrobienia mięśni narządów mowy, z drugiej – intensywny rozwój tych mięśni oraz kory mózgowej, co ułatwia kształcenie i utrwalanie nawyków w tym wieku. Prawidłowe wymawianie wszystkich dźwięków mowy opiera się na wytworzonych w korze mózgowej związkach czasowych między analizatorami słuchowymi i kinestetyczno – ruchowymi mowy. Związki te, utrwalone przez częste powtarzanie stają się podstawą kształtowania nawyku. W pracy nad kształceniem mowy dziecka zadaniem wychowawcy jest, między innymi, wywieranie wpływu na wytworzenie się takich związków czasowych i ich utrwalanie przy różnych okazjach, w różny sposób.

     Dzięki prawidłowej wymowie dziecko łatwiej może porozumiewać się z otoczeniem, łatwiej więc wrasta w społeczność przedszkola.

     Błędy wymowy hamują normalny rozwój dziecka, często powodują złe samopoczucie, nieśmiałość, zahamowanie psychicznych procesów, często izolują dziecko od grupy rówieśników, wypaczają budzące się w tym okresie uczucia społeczne. Likwidowanie błędów wymowy spełnia więc ważną rolę w kształtowaniu cech charakteru dzieci. Dziecko powinno być nauczone prawidłowej wymowy właśnie w okresie przedszkolnym. W tym wczesnym okresie należy zająć się także i tymi dziećmi, których wadliwa wymowa jest skutkiem wad organicznych. Dzieci te należy kierować do odpowiednich poradni ortofonicznych, dentystycznych i laryngologicznych. Ważne jest, aby sprawą tą zająć się zanim dziecko rozpocznie naukę w szkole. Należy otoczyć je staranną opieką właśnie w tym okresie, kiedy kształtują się najtrwalsze nawyki.

     Wybór metody reedukacji powinien być w każdym przypadku dostosowany do rodzaju zaburzenia mowy. Zapewni to skuteczność reedukacji i najkrótszy czas jej trwania.

     Pracę nad wymową dziecka należy zacząć od dokładnego zbadania wymowy i ustalenia jakie głoski są wadliwie wymawiane. Badania i reedukacja wymowy muszą być prowadzone przez osobę, która ma zupełnie dobry słuch. Drugim, koniecznym warunkiem jest, aby wymowa osoby prowadzącej ćwiczenia była prawidłowa i wyrazista.

     Reedukację wymowy należy rozpocząć od głosek najłatwiejszych artykulacyjnie, gdyż można je uzyskać stosunkowo szybko, a przez to poprawić ogólną zrozumiałość dziecka. Uczenie prawidłowej wymowy przebiega w dwóch etapach: w pierwszym uzyskuje się wymowę głoski w izolacji, w drugim utrwala ją.

Pierwszy etap reedukacji – uzyskiwanie prawidłowej wymowy głoski.

     W pracy nad wymową, której zniekształcenia wynikają z nieukończonego, względnie przedłużonego rozwoju mowy, a więc nie są wadami, stosuje się przede wszystkim metodę słuchową. Dostarcza się dziecku możliwość osłuchania z prawidłową wymową danej głoski i dąży do uwrażliwiania słuchu dziecka na różnice między wytwarzanymi przez nie dźwiękami a dźwiękami prawidłowymi. Z dziećmi przedszkolnymi ćwiczenia powinny się odbywać w formie gier i zabaw np. naśladowanie głosów zwierząt czy dźwięków wydawanych przez pojazdy, odgłosów przyrody. Są to najprostsze formy zajęć, które mogą być wykorzystywane także do osłuchiwania dziecka z pewnymi głoskami oraz do prób ich odtwarzania. Jeśli metoda słowna nie daje wyników, można zwrócić uwagę dziecka na układ języka, warg i szczęk w czasie wymawianie danej głoski w formie bardzo prostych wskazówek.

      Prowadząc ćwiczenia z dziećmi, u których występują wady wymowy stosuje się różne metody w zależności od tego, jakie głoski są wadliwie wymawiane.

 Pewne głoski np. p, b, d, t, f, w – można łatwo uzyskać metodą wzrokową w połączeniu ze słuchową. Obserwując w lustrze demonstrowany prawidłowy układ narządów mowy dziecko stara się go odtworzyć. Do ćwiczeń głosek, przy których układ języka nie jest widoczny, stosuje się metodę polegającą na przekształcaniu jednej głoski w drugą. W tym celu należy wybrać głoskę prawidłowo wymawianą przez dziecko i najbardziej podobną do tej, jaką chce się uzyskać. Np. jeżeli dziecko wadliwie wymawia c, ćwiczenia rozpoczyna się od t, gdyż wymawiane nieco dłużej i z rozciągniętymi kącikami ust przekształca się ono w spółgłoskę c. Stosując ten ostatni sposób, należy pamiętać, aby ćwiczoną głoskę, aż do momentu utrwalenia jej w sylabach, nazywać tak, jak prawidłową, która podlega przekształceniu, a więc w tym wypadku t.

     W niektórych przypadkach przy uzyskiwaniu prawidłowej wymowy wykorzystuje się wrażenia dotykowe i czucie skórne. Zewnętrzną powierzchnią palców przyłożonych do krtani dziecko może wyczuć drgania wiązadeł głosowych przy głoskach dźwięcznych; palcem położonym na skrzydełkach nosa – drgania jego chrząstek przy głoskach nosowych (ę,ą,m,n), zaś wierzchem dłoni umieszczonej przed ustami wyczuwa różnice siły wydychanego powietrza przy głoskach wybuchowych ( b,p,t,d ). Odczucia te uświadamiają dziecku pewne właściwości głosek i są dodatkową kontrolą przy przyswajaniu sobie nowych dźwięków.

     Ćwiczenia słuchowe, polegające na uświadamianiu dziecku różnic między prawidłowym i nieprawidłowym brzmieniem głoski, przyspieszają utrwalanie nowej artykulacji. Do ćwiczeń słuchowych mogą być wykorzystywane schematy przedstawiające różne układy narządów mowy. Po uprzednim krótkim i prostym wyjaśnieniu oraz pokazaniu pozycji języka przy danych głoskach logopeda wymawia głoskę, a dziecko pokazuje właściwy układ języka. Ćwiczenia takie są niezbędne w przypadku, gdy dziecko ma trudności w rozróżnianiu słuchem pewnych głosek.

     Drugi etap reedukacji – to utrwalenie prawidłowej wymowy.

Po uzyskaniu artykulacji głoski izolowanej należy przejść do ćwiczenia jej w sylabach. Sylaby powtarza się na kilku zajęciach, aż do momentu, gdy dziecko będzie je wymawiało swobodnie. Początkowo dziecko powinno powtarzać każdą głoskę za osobą prowadzącą parokrotnie, następnie może mówić z pamięci. Z kolei  przechodzi się do wyrazów, które należy wybrać stosownie do wieku dziecka. Dzieci umiejące czytać mogą je odczytywać, młodsze dzieci powtarzają wyrazy za osobą prowadzącą lub nazywają odpowiednie przedmioty na obrazkach, tzn. takie, które  zawierają pożądaną głoskę. Rozpoczęcie zajęć od powtarzania ćwiczeń uprzednio przerobionych jest bardzo korzystne.

     Po ćwiczeniach wymowy danej głoski w wyrazach można ją utrwalać w wierszach i opowiadaniach. Wypowiadanie sylab i pojedynczych wyrazów, powtarzanie krótkich zdań, recytacja wierszyków bądź czytanie – stanowią etap pracy, nad którym dziecko nie musi myśleć o treści swych wypowiedzi, a całą swoją uwagę koncentruje na stronie brzmieniowej. Początkowo dziecko będzie prawidłowo wymawiać wtedy, gdy będzie pamiętać o tym jak należy artykułować głoskę i dlatego w mowie swobodnej, w rozmowie, w opowiadaniu, tzn. gdy jego myśli są zajęte będą treścią, będzie powracać do swoich dawnych nawyków artykulacyjnych. Świeżo wyuczone głoski będą czasem wstawiane również w miejsce tych, którymi dziecko zastępowało dotychczas dźwięk trudny, np. jeśli mówiło lyba, to po nauczeniu się r będzie wymawiało ryba, ale i mreko (zamiast mleko). Lecz i te pomyłki miną po pewnym czasie.

     Ćwiczenia powinny odbywać się w takiej formie, aby dziecko wykonywało je chętnie, powinny być urozmaicone loteryjkami, oglądaniem obrazków, czytaniem itp. Należy chwalić dziecko nawet za małe osiągnięcia. Trudniejszym etapem ćwiczeń jest wdrożenie dziecka do stosowania nowo wytworzonej artykulacji w wypowiedziach samodzielnych. Dla osiągnięcia tego polecamy dziecku, aby odpowiadało na zadawane pytania dotyczące treści odpowiedniego obrazka, lub żeby opowiadało samo co widzi na obrazku.

Zdarza się, że dzieci niechętnie używają nowych artykulacji, ponieważ brzmienie ich wydaje im się dziwne, odmienne od poprzedniego. Wydaje im się, że zwróciłyby uwagę otoczenia, gdyby zaczęły wymawiać głoski wg otrzymanych zaleceń, czasem wstydzą się tego nawet przed własnymi rodzicami. Konieczne jest przekonanie dziecka, że jego wymowa jest teraz poprawna i taka jak otoczenia (porównanie własnej wymowy wadliwej i poprawnej z taśmy magnetofonowej). W końcowym etapie ćwiczeń danej głoski wymagamy od dziecka, aby ją prawidłowo wymawiało nie tylko w czasie zajęć, ale także w rozmowach prowadzonych przy różnych okazjach. Dopiero po utrwaleniu się wymowy danej głoski, przechodzimy do korekcji głoski następnej, nieprawidłowo wymawianej przez dziecko. Wyjątek stanowią  głoski ś,ź,ć,dź następnie s,z,c,dz oraz sz,ż,cz,dż. Po przećwiczeniu głoski ś w izolacji, w sylabach i w wyrazach możemy przejść do następnej głoski danej grupy. Utrwalanie w tekstach (powtarzanie, czytanie) prowadzimy po przećwiczeniu wymowy wszystkich czterech głosek w wyrazach. Do następnej grupy głosek można przejść dopiero po dobrym utrwaleniu wymowy grupy poprzedniej. Zbyt wczesne rozpoczęcie korekcji wymowy następnej grupy może spowodować to, że dziecko będzie myliło wymowę głosek obu grup. Ponieważ dziecko większość dnia spędza w przedszkolu, do zadań przedszkola należy troska o prawidłowy rozwój mowy dziecka oraz usuwanie w porę wszelkich odchyleń. W przedszkolu powinny być prowadzone dwa rodzaje ćwiczeń wymowy. Pierwszy rodzaj to ćwiczenia indywidualne, względnie prowadzone w małych grupkach z dziećmi mającymi wadliwą wymowę. Drugi rodzaj to ćwiczenia zbiorowe z dziećmi, które nie mają wad wymowy, ale nie wymawiają głosek trudniejszych, zastępują je łatwiejszymi lub wymawiają z mniejszą wyrazistością.

     Dobranie odpowiednich grup do ćwiczeń zbiorowych oraz zakwalifikowanie dzieci do ćwiczeń indywidualnych powinno być poprzedzone dokładnymi badaniami wymowy dziecka.

Ćwiczenia korekcyjne indywidualne można prowadzić z dziećmi 5-6 letnimi wg zasad podanych w „Materiałach do ćwiczeń” („Minimum logopedyczne” G. Demel). Wskazane jest aby wychowawczyni prowadząca tego rodzaju zajęcia odbyła specjalne przeszkolenie logopedyczne, względnie aby prowadziła korekcję wad wymowy pod kierunkiem logopedy. Ćwiczenia zbiorowe powinny polegać na osłuchaniu dzieci z brzmieniem głosek, których wymowa sprawia im trudności. Wychowawczyni powinna dostarczać grupie dzieci o podobnych trudnościach artykulacyjnych dostateczną ilość wrażeń słuchowych danej głoski. Przy wspólnym oglądaniu układanek obrazkowych wychowawczyni może opisywać sytuacje przedstawione na obrazkach. Jeżeli dziecko bardzo dobrze utrwali sobie wzorzec słuchowy prawidłowego brzmienia danej głoski, znacznie łatwiej będzie mu go odtwarzać, słuch ma bowiem decydującą rolę w procesie przyswajania mowy. Nie należy więc nalegać na powtarzanie, zwłaszcza w początkowym okresie pracy nad daną głoską. Nie powinno się też zbyt szybko przechodzić do korekcji następnej głoski. Można to zrobić dopiero wtedy, gdy po wielu zajęciach poświęconych danej głosce upewniliśmy się, że jej wymowa nie sprawia dziecku kłopotu.

opracowała

mgr  Danuta Pilch

Przedszkole nr 17 im. J. Brzechwy

w Rybniku

Literatura:

I. Styczek „Logopedia” Warszawa PWN 1998r

K. Kozłowska „Wady wymowy możemy usunąć” Poradnik logopedyczny Kielce WP ZNP        1996r

J. Wójtowiczowa „O wychowaniu językowym” Zbiór artykułów dla rodziców i nauczycieli

   Warszawa 1997r